Từ lâu, thính giả của Đài TNVN đã quen thuộc với những Chương trình ca Huế và dân ca Bình Trị Thiên được phát sóng trên Đài. Tuy nhiên, ít ai biết về một trong những người có công đầu trong việc xây dựng "Tổ ca Huế" trên làn sóng Đài TNVN. Đó là nghệ sỹ Tôn Nữ Lệ Minh - một người con của xứ Huế.

Bà sinh ra và lớn lên trong một gia đình hoàng tộc, cả cha và ông, cô, chú đều là những danh cầm. Ông nội và cha của bà có làm quan (những chức quan nhỏ), nhưng đều là những nghệ sỹ tài tử, lưu danh ở đời bởi tài nghệ điêu luyện. Từ nhỏ, bà đã học đàn với cha là ông Tôn Thất Kiêm (Nghè Kiêm) - một nghệ sỹ giỏi cả 5 cây đàn Huế, nhưng ông vẫn thường say cây đàn tỳ.

Nhà thơ Lưu Trọng Lư, người bạn đời của nghệ sỹ Lệ Minh đã viết về Tôn Thất Kiêm, vị nhạc phụ tài hoa của mình như sau: “Từ trong tình cảnh ngang trái mà ông đã trải qua, ông đã viết nên những lời thơ thắm thiết, da diết để rồi hòa vào từng điệu khúc Nam Bình, Nam Ai… Tôi vốn trân trọng điệu Nam Bình cất lên trong sóng gió dòng Hương, nhưng khi điệu Nam Bình riêng của ông cất lên, tôi đã thẫn thờ, xao xuyến…”.

Người thầy đầu tiên của Lệ Minh chính là cha bà, người rất khắt khe trong việc dạy dỗ con cái. Nhưng rồi những buổi học đầu tiên cũng đã trôi qua suôn sẻ vì bà đã bộc lộ khả năng cảm thụ âm nhạc của mình. Và bà đã luyện được những ngón đàn tinh tế. Bà nhớ lại, mỗi khi ông nội đến nhà cha cũng là những lần diễn ra những buổi hòa nhạc “tam đại đồng đường”. Những lúc ấy, dù là nửa đêm hay gà gáy, bé Lệ Minh vừa tỉnh ngủ đã cầm lấy cây đàn tranh gảy lên những tiếng “tưng tưng” để ông nội vừa lòng.

Từ rất trẻ, Lệ Minh đã đi dạy đàn. Có lần, bà đi dạy đàn cho con gái thượng thư Phạm Quỳnh. Nhà thơ Lưu Trọng Lư một người rất yêu đàn, ca Huế đã viết về tiếng đàn người bạn đời của mình: “Mỗi tiếng đàn dạo qua trước khi vào bản chính, tôi tưởng như trời vừa thổi qua một cơn gió tươi mát lạ thường.

“Tiếc gì còn nửa đường tơ
Cho hoa quên nở, trăng mờ quạnh soi”.

Đối với nhà thơ Lưu Trong Lư, bà vừa là thính giả, độc giả và là người phê bình đầu tiên các tác phẩm của ông. Bà đã động viên khuyến khích nhà thơ lao động nghệ thuật ròng rã suốt 45 năm. Với đức tính khiêm tốn, bà không bao giờ cho mình là một nghệ sỹ. Tuy nhiên, lúc nào và ở đâu, Lệ Minh cũng sẵn sàng ngồi đàn cho những ai tha thiết muốn nghe tiếng đàn tri âm, tri kỷ.

Cách mạng tháng 8/1945 thành công, Lệ Minh chào đón chế độ mới với tất cả tấm lòng sôi nổi của tuổi trẻ. Các anh, em của chị đều tham gia cách mạng. Bà hào hứng tham gia những buổi liên hoan văn nghệ chào mừng nền cộng hòa non trẻ. Bà ngâm thơ, diễn kịch, múa hát. Và tiếng đàn tranh của bà rộn ràng hơn, tươi sáng hơn.

Vợ chồng nhà thơ Lưu Trọng Lư cùng các con - Ảnh: antgct.cand.com.vn

Cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, mặc dù rất yêu Huế, rất yêu mẹ, bà Lệ Minh giã từ cảnh cũ người xưa hòa vào cuộc sống lớn lao của dân tộc, chấp nhận gian khổ hy sinh. Hành trang của bà lên chiến khu Hòa Mỹ có cây đàn tranh. Qua bao năm tháng gian lao, bao lần bom đạn, ốm đau, cây đàn tranh của người con gái Huế vẫn đủ phím, đủ dây. Đại tướng Nguyễn Chí Thanh vẫn thường nói: “Tiếng đàn của Lệ Minh rất lạc quan, rất tươi!”.

Âm nhạc Huế mà Lệ Minh thừa hưởng từ người ông, người cha - những nghệ sỹ nổi tiếng có thêm sức sống do chế độ mới, cuộc đời mới đưa lại. Cây đàn theo bà đi qua cuộc kháng chiến, theo bà đi tham dự Đại hội Liên hoan thanh niên sinh viên thế giới. Âm nhạc Huế và cây đàn tranh - ấy là một phần máu thịt của đời bà. Chính vì vậy, năm 1954 khi hòa bình lập lại trên một nửa đất nước, khi có người đặt vấn đề bà về Đài TNVN công tác, bà đã xúc động nhận lời.

Thế là cùng với vận hội đất nước, tiếng đàn tranh nơi vườn nhà gần chùa Linh Quang (Huế) năm xưa, như chắp thêm cánh bay xa trên làn sóng của Đài TNVN. Người nghệ sỹ xứ Huế vẫn chưa có dịp trở về với Huế, nhưng trên lĩnh vực công tác mới này, Lệ Minh như thấy Huế gần hơn. Và những năm tháng đất nước bị chia cắt, Lệ Minh đã mang tiếng đàn vào tận giới tuyến Vĩnh Linh phục vụ cho sự nghiệp đấu tranh thống nhất Tổ quốc.

Tôn Nữ Lệ Minh cùng các nghệ nhân, nghệ sỹ như Mộng ứng, Châu Loan, Hồng Lê, Trần Ngọc Bích… đã xây dựng thành "Tổ ca Huế và dân ca Bình Trị Thiên" của Đài TNVN. Bà có con trai là bộ đội hy sinh trước ngày 30/4/1975.

Nghệ sỹ Lệ Minh qua đời năm 1998, thọ 79 tuổi. Hàng chục năm lặng lẽ phục vụ cho làn sóng của Đài TNVN, tiếng đàn tranh của người nghệ sỹ vẫn còn vang. Vẫn còn đây tấm lòng của người con xứ Huế đối với quê hương, đất nước./.